Ρομαντισμός

Το γύρισμα του 18ου αιώνα βρήκε την γηραιά ήπειρο σε μια κατάσταση γενικευμένης κρίσης. Οι γρήγοροι ρυθμοί αστικοποίησης και εκβιομηχάνισης των ευρωπαϊκών χωρών, μετά τη διάσπαση της φεουδαρχικής κοινωνίας, είχε ως αποτέλεσμα μια σειρά ραγδαίων εξελίξεων σε οικονομικό, κοινωνικό και πολιτισμικό επίπεδο. Οι έντονες οικονομικές ανακατατάξεις οδήγησαν σε σημαντική πτώση του βιοτικού επιπέδου ενός μεγάλου μέρους του πληθυσμού. Το γεγονός αυτό είχε ως επακόλουθο την έκρηξη και εξάπλωση διαφόρων επαναστατικών κινημάτων με κοινωνικά αιτήματα, με αποκορύφωμα τη Γαλλική Επανάσταση του 1789, γεγονός που θα οδηγήσει στη διάδοση των ιδεών της ελευθερίας και της ισότητας.

O Ρομαντισμός αποτελεί καλλιτεχνικό κίνημα που αναπτύχθηκε στα τέλη του 18ου αιώνα στη Δυτική Ευρώπη. Αναπτύχθηκε αρχικά στη Μεγάλη Βρετανία και τη Γερμανία, για να εξαπλωθεί αργότερα κυρίως στη Γαλλία και την Ισπανία. Καταρχήν αποτέλεσε λογοτεχνικό ρεύμα, ωστόσο επεκτάθηκε τόσο στις εικαστικές τέχνες όσο και στη μουσική.

Ακολούθησε ιστορικά την περίοδο του διαφωτισμού και αντιτάχθηκε στην αριστοκρατία της εποχής. Συνδέθηκε μάλιστα ισχυρά, με τις ιδέες του Ζαν Ζακ Ρουσσώ. Κύριο χαρακτηριστικό του ρομαντισμού αποτελεί η έμφαση στην πρόκληση ισχυρής συγκίνησης μέσω της τέχνης καθώς και η μεγαλύτερη ελευθερία στη φόρμα, σε σχέση με τις περισσότερο κλασσικές αντιλήψεις  Στον ρομαντισμό, κυρίαρχο στοιχείο είναι το συναίσθημα αντί της λογικής.

Ο Ρομαντισμός εκδηλώνεται στις αρχές του Ι9ου αιώνα ως ένα νεωτεριστικό κίνημα ενάντια στο στείρο ακαδημαϊσμό. Αντλεί τα θέματά του από τη σύγχρονη εποχή και το περιβάλλον με μια ιδιαίτερη αγάπη για τα εξωτικά θέματα (από την Αλγερία για παράδειγμα), για τους αγώνες των λαών για αποτίναξη της δουλείας και της καταπίεσης, ή θέματα πάλης ενάντια στα στοιχεία της φύσης το Μεσαίωνα κτλ.

Μέσα απ’ αυτά τα θέματα προβάλλει η αδύναμη αλλά ηρωική μορφή του ανθρώπου που μάχεται ενάντια στους ποικίλους κινδύνους, σε θέματα που καθαρά ή συμβολικά, παρουσιάζουν αυτούς τους αγώνες. Τα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιεί ο Ρομαντισμός είναι ταιριαστά με το περιεχόμενο του έργου. Η βιαιότητα βρίσκει την έκφρασή της στην ενεργητική κίνηση στους ανθρώπους, στα ζώα, στο νερό, στα σύννεφα, στον καπνό κτλ. Το περίγραμμα καταργείται, η φόρμα τεμαχίζεται λίγο πολύ από αδρές πινελιές, ενώ το χρώμα είναι εκφραστικό, έντονο αντιθετικό, οι φωτοσκιάσεις επίσης δραματικές. Δυο από τους πιο σημαντικούς εκπροσώπους στη ζωγραφική είναι οι Γάλλοι Ζερικό και Ντελακρουά.

Στη γλυπτική επίσης έχουμε θέματα ανάλογα μ’ αυτά στη ζωγραφική. Στην περίπτωση της γλυπτικής η πλοκή των όγκων γίνεται ενεργητική και πολύπλοκη, οι μυώνες συσπώνται, τα βαθουλώματα και οι προεξοχές είναι έντονες, ώστε το φως σκιά να είναι ανάλογα έντονο και να εκφράζει βαθιές ψυχικές καταστάσεις. ‘Ενας από τους πιο σημαντικούς γλύπτες είναι ο Γάλλος Ριντ.Στην αρχιτεκτονική έχουμε μια στροφή προς τα κλασικά και τα γοτθικά πρότυπα. Παρά το γεγονός ότι ο Κλασικισμός και Νεοκλασικισμός αποτελούν μια θετική εξέλιξη στην ιστορία της τέχνης, ωστόσο κι αυτά τα ρεύματα ακολούθησαν το δρόμο της παρακμής. ‘Εγινε ήδη αντιληπτό από τα τέλη του 18ου αρχές 19ου αιώνα πως η στροφή στο παρελθόν δεν μπορούσε πια να ικανοποιήσει τις σύγχρονες αισθητικές αντιλήψεις πολύ λιγότερο δεν μπορούσαν να ικανοποιήσουν σε ακαδημαϊκές αντιλήψεις που σκλήρυναν τη δημιουργική πνοή σε μια τέχνη κατεστημένου, σε μια πράξη δίχως σκοπό, περιεχόμενο και προοπτικές.

Το μεγάλο άνοιγμα σ’ αυτό το αδιέξοδο δίνει ο Ρομαντισμός που, παρά τις όποιες στροφές του στο παρελθόν αντισταθμίζει τα παλιά με σύγχρονα θέματα ή τα προσαρμόζει στις σύγχρονες ανάγκες. Η φυγή προς το φανταστικό, το ποιητικό, το λυρικό και προπαντός προς το εξωτικό και κυρίως η αναφορά στη σύγχρονη εποχή, η δημιουργία καινούριων θεμάτων, σύγχρονων ηρώων και μύθων, η νέα θέαση του ανθρώπου στην κοινωνία και στο φυσικό χώρο, όλα αυτά μαζί με τ’ άλλα εκφραστικά μέσα είναι από τα πιο βασικά γνωρίσματα του στιλ.

Η πλούσια χρωματική γκάμα, τα αντιθετικά χρώματα (θερμό-ψυχρό), το ελεύθερο άπλωμά τους στη ζωγραφική επιφάνεια σε αδρές πινελιές φανερώνουν τη χειρονομία και την πράξη της ζωγραφικής αφού δεν ακολουθούν πιστά το περίγραμμα ή τη φόρμα όπως συνέβαινε στους νεοκλασικιστικές. Αυτή η ελευθερία στην εκτέλεση σε συνδυασμό με την μπαρόκ σύνθεση, τη γεμάτη κίνηση και ενέργεια, δίνει στο θεατή ακριβώς την έκφραση του συναισθήματος, την επιβολή της καρδιάς πάνω στο μυαλό, την προβολή του ονείρου, του φανταστικού πάνω στο πραγματικό στο πεζό, μια διάθεση φυγής σ’ άλλους χώρους, σ’ άλλες εποχές. ‘Ολες αυτές οι καταστάσεις και τα χαρακτηριστικά εκφράζονται μέσα από την επιλογή κατάλληλων θεμάτων.

Μ’ αυτά τα γενικά χαρακτηριστικά εκδηλώνεται το ρομαντικό κίνημα γύρω στο κλείσιμο του 18ου αιώνα στη Γαλλία. Ξαπλώνεται σ’ όλες τις χώρες της Ευρώπης και στην Αμερική και κρατά ως τα μέσα του Ι9ου αιώνα περίπου, για να ακολουθήσει ο Ρεαλισμός στις διάφορές του μορφές.

Η επιβολή της φύσης πάνω στον άνθρωπο είναι για τους ρομαντικούς μια πραγματικότητα που δίνει αστείρευτες ευκαιρίες έκφρασης ιδιαίτερα όταν η φύση βρίσκεται στις κακές της στιγμές. Στο έργο «Η Σχεδία της Μέδουσας» (1819) ο Γάλλος ζωγράφος Θεοντόρ Ζερικό (1791-1824) μας δίνει μια δραματική σκηνή ναυαγών που αγωνίζονται απεγνωσμένα κι ανέλπιδο ενάντια στη μανιασμένη θάλασσα, μόνοι αβοήθητοι, έρμαια στον άνεμο, στο υγρό στοιχείο και στα στοιχεία της φύσης.Η ηγετική όμως μορφή του Ρομαντισμού και κύριος εκπρόσωπος του είναι ο επίσης Γάλλος ζωγράφος Ευγένιος Ντελακρουά (1798-1863).

Η τεχνική του είναι επαναστατική για την εποχή, γιατί δεν ακολουθεί τους ακαδημαϊκούς κανόνες ωραιοποίησης, το στρώσιμο της πινελιάς, την ομαλή μετάπτωση από το φωτεινό στο σκούρο χρώμα με τονική διαβάθμιση του τοπικού χρώματος ή τη χαρακτηριστική προσήλωση στο ακριβές περίγραμμα ή την αρμονικότητα των χρωμάτων. Η πινελιά του πέφτει ενεργητική σε παχιές πάστες, με αντιθετικά χρώματα στις σκιές, δίχως να σέβεται πολύ-πολύ το περίγραμμα που είναι τώρα ανοικτό, πιο ελεύθερο, για να ανταποκρίνεται με την ενεργητικότητά του στην κινησιακή σύνθεση.

Τα θέματα των έργων του συνοψίζουν το ρεπερτόριο των ρομαντικών καλλιτεχνών. Στη φημισμένη του ζωγραφιά «Σφαγή της Χίου» (1821-1824) εξαίρεται ο ξεσηκωμός των Ελλήνων εναντίον των Τούρκων, εναντίον της ξένης τυραννίας, ενώ στο έργο «Η Ελευθερία Οδηγεί το Λαό» (1830) υμνολογείται σε μια μεγαλειώδη μνημειακή σύνθεση ο ξεσηκωμός του γαλλικού λαού ενάντια στην ντόπια τυραννία, καταπίεση, αδικία. Σ’ άλλα έργα του όπου αντιπαλεύουν άνθρωποι και άλογα με λιοντάρια, τίγρεις κτλ., Θέματα πολύ αγαπητά στους ρομαντικούς, όπως το «Ιαγουάρος επιτίθεται σε αναβάτη» (1850), ο ζωγράφος δίνει με συμβολικό τρόπο την αιώνια πόλη ανάμεσα στο καλό και στο κακό.

Η φορτισμένη με συναίσθημα ρομαντική τοπιογραφία έχει μια μακρά παράδοση που ξεκινά από το Γάλλο ζωγράφο Κλοντ-Λορρέν (1600-1682) που ζωγράφισε το τοπίο με πολύ λυρισμό. Φθάνει ως το Γερμανό Γκασπάρ Φρίντριχ (1774-1840), που ζωγραφίζει τοπία γεμάτα στοχασμό και συμβολισμό, και καταλήγει στον Αγγλο Τζόζεφ Τέρνερ (1775-1851) με τις καταπληκτικές του θάλασσες, τα σύννεφα, τους καπνούς, τις καταιγίδες, που παρουσιάζουν τη φύση στις διάφορές της διαθέσεις, σε έργα συχνά σχεδόν ανεικονικά. Ρομαντικός είναι ο επίσης Άγγλος Ουίλλιαμ Μπλέικ (1757-1827) με έργα φαντασιασμού, όπως τις υδατογραφίες του που εικονογραφούν το Δάντη.

Το εξωπραγματικό, το φανταστικό, το ονειρώδες και παράλογο αποτελούν μια άλλη όψη της ζωής στην οποία ο Ισπανός ζωγράφος Φραγκίσκος Γκόγια (1746- 1828) σε μια ενδοσκοπική διάθεση, με συμβολικό χαρακτήρα και αναφορά σε γεγονότα και πραγματικότητες της εποχής δίνει τον άνθρωπο να κατατρέχεται από φαντάσματα, εφιάλτες, τέρατα, νυκτερίδες, από τη μανία του πολέμου κτλ., σε έργα ζωγραφικής και χαρακτικής.

Στο έργο του »Ο Κολοσσός-Πανικός» (1802/12) ο ρομαντισμός του εκδηλώνεται με συμβολικό-σουρεαλιστικό τρόπο. Οι λιλιπούτειες φιγούρες των ανθρώπων τρέχουν πανικοβλημένες σ’ ένα ανοικτό τοπίο γιατί πάνω από τα κεφάλια τους, στον ουρανό είναι ένας φοβερός ανθρώπινος κολοσσός, σύμβολο του πολέμου και της καταστροφικής μανίας του ανθρώπου. Σ’ άλλα του έργα όπως «Η 2α Μαΐου 1804» (1814) και το πολύ πιο γνωστό «Ο Τουφεκισμός της 3ης Μαΐου 1804» με τις συναρπαστικές εκφράσεις και χειρονομίες των ανθρώπων, τη δραματική σύνθεση και τις δυνατές αντιθέσεις φωτός-σκιάς και χρωμάτων, ο Γκόγια κάνει ό,τι χαρακτηριστικά κάνουν πολλοί ρομαντικοί της εποχής: δίνει ηθική αξία σε λαϊκές εξεγέρσεις ενάντια στη δουλεία, την καταπίεση, υπέρ της ελευθερίας και εξαίρει τον ηρωισμό ανώνυμων αγωνιστών, ανεβάζοντάς τους σε επίπεδα ισάξια μ’ αυτά γνωστών ηρωικών μορφών της ιστορίας. Δημιουργεί έτσι καινούριους, σύγχρονους ήρωες και μια καινούρια θεματογραφία, επαναστατική για την τέχνη της εποχής.

Ανάλογοι είναι και οι προσανατολισμοί της γλυπτικής η οποία, με ελάχιστες μόνο εξαιρέσεις, δεν μπορεί να φτάσει τις επιτεύξεις της ζωγραφικής. Ηγετική φυσιογνωμία είναι ο Γάλλος Φρανσουά Ριντ (1784-1855). Στο πολύ γνωστό ανάγλυφό του στην Αψίδα του Θριάμβου στο Παρίσι «Το ξεκίνημα των Εθελοντών» (ή Μασσαλιώτις) (1836) καταπιάνεται με το πολύ αγαπητό στους ρομαντικούς, θέμα της λαϊκής εξέγερσης, στο οποίο εφαρμόζει ένα είδος μπαρόκ σύνθεσης με ορμητική, προς μια κατεύθυνση κίνηση. Η πλοκή των μορφών -που είναι ηρωικές και μνημειακές- θυμίζει αυτή των ανάγλυφων της Περγάμου.

Η ρομαντική αρχιτεκτονική κάνει μια στροφή προς τα πίσω και αντλεί έμπνευση από το Μεσαίωνα, με τη δημιουργία ενός νέο-γοτθικού στιλ που ξαπλώνεται σ’ όλη την Ευρώπη. ‘Ενα παράδειγμα είναι το κτίριο της αγγλικής βουλής στο Λονδίνο.

Πηγή: istoriatexnis