Κυβισμός

Καλλιτεχνικό κίνημα που παρουσιάστηκε στη Γαλλία κατά την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα, με πρωτοπόρους τους ζωγράφους Πάμπλο Πικάσσο (Pablo Picasso), Ζωρζ Μπράκ (Georges Braque), Χουάν Γκρί (Juan Gris) και Φερνάν Λεζέ (Fernand Leger). Ο όρος κυβισμός χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά το 1908, όταν ο Ανρί Ματίς χαρακτήρισε τον πίνακα του Μπράκ «Σπίτια στο Εστάκ» σύνθεση μικρών κύβων. Μετά τον Ματίς ο κριτικός της τέχνης Λουΐ Βωξέλ έγραψε ότι η ζωγραφική του Μπράκ είχε περιοριστεί στην απεικόνιση κύβων. 

Εξ ορισμού ο κυβισμός «Cubisme» παραπέμπει στην περιοχή της γεωμετρίας. Η αποδέσμευση του ενστίκτου, ο άκρατος υποκειμενισμός που αρνείται καθιερωμένες αρχές, το υπέρμετρο πάθος, που συχνά πηγάζει από τις σκοτεινές περιοχές του υποσυνείδητου, παραχωρούν την θέση τους στη δύναμη της λογικής. Οι κυβιστές ενδιαφέρονταν για τα καθαρά ζωγραφικά προβλήματα, αντιδρώντας στο συναισθηματισμό και το διακοσμητικό συμβολισμό άλλων μετεμπρεσιονιστών. Οι κυβιστές διάλεγαν γνώριμα μοτίβα, όπως κιθάρες, μπουκάλια, φρούτα, για να μπορούμε να καταλάβουμε τη σχέση ανάμεσα στα διάφορα μέρη και να συνδέουμε τα διάφορα θραύσματα. Το όνομα του κινήματος οφείλεται στον κριτικό του «Gil Blas» Louis Vauxcelles, που χρησιμοποίησε τις λέξεις «cube», «cubique» και «cubiste» για να χαρακτηρίσει τους γωνιώδεις όγκους.

Ο κυβισμός άρχισε το 1905-1906, όταν ο Πικάσσο εγκατέλειψε την προηγούμενη γαλάζια και ροζ ζωγραφική με θέματα αθλίων και σαλτιμπάγκων, χαρακτηριστική για τη συμβολική γραμμικότητά της και τους λεπτούς χρωματικούς τόνους και έστρεψε το ενδιαφέρον του προς τη στερεώτερη κατασκευή των μορφών και την απλοποίηση του φυσικού φαινομένου.

Αυτή η στιγμή της καλλιτεχνικής πορείας του Πικάσσο τεκμηριώνεται από μια σειρά πινάκων του 1906, όπως η περίφημη προσωπογραφία της Αμερικανίδας Γκέρτρουντ Στάιν, όπου η μνημειακή κατασκευή και η απαρχή της γεωμετρικοποιήσεως των σχημάτων μαρτυρούν την επίδραση του Σεζάν (Paul Cezanne). Τον ίδιο χρόνο ο Μπράκ οδηγήθηκε από τη μελέτη του Σεζάν σε μια στερεώτερη ζωγραφική θεμελιωμένη στη σταθερή γεωμετρική κατασκευή. Τόσο ο Πικάσσο όσο και ο Μπράκ στράφηκαν προς τη ζωγραφική του Σεζάν και αναζήτησαν την εκφραστική τάξη και καθαρότητα που ο ίδιος ο Σεζάν είχε σαφώς προσδιορίσει σε ένα γράμμα προς τον φίλο του Εμίλ Μπερνάρ, ότι η φύση πρέπει να αποδίδεται με κυλίνδρους, σφαίρες και κώνους.

Μια πρώτη φάση του κυβισμού, που ονομάζεται συνήθως αναλυτικός κυβισμός, ξεκίνησε από την πρόθεση του Σεζάν να υποβάλει την πραγματικότητα σε λογική ανάλυση, με σκοπό να αποκαλύψει την εσωτερική δομή της και όχι να παρουσιάσει την εξωτερική της εμφάνιση.

Εκτός από την επίδραση του Σεζάν, αποφασιστικό ρόλο στην εξέλιξη του κυβισμού έπαιξαν η γλυπτική των νέγρων και η τέχνη των πρωτόγονων. Ιδιαίτερα η κυβιστική ζωγραφική του Πικάσσο επηρεάστηκε από την γλυπτική των αφρικανών, στην αναζήτηση της απλοποιήσεως και του σχηματισμού των μορφών, όπως αποδεικνύει και το περίφημο έργο του «Οι Δεσποινίδες της Αβινιόν» του 1907. Την εποχή αυτή, από το 1907 έως το 1909, η λεγόμενη Σεζανική περίοδος, ο Πικάσσο και ο Μπράκ ζωγράφισαν μια σειρά πινάκων στους οποίους η αναλυτική διάσπαση της μορφής που γινόταν με μεγάλη λογική συνέπεια, αλλά και με ελεύθερη φαντασία συνοδευόταν από εξαιρετικό περιορισμό του χρώματος. Παράλληλα δυνάμωνε η τάση της καταργήσεως της τρίτης διαστάσεως και της προβολής όλων των σημείων του αντικειμένου στη δισδιάστατη επιφάνεια του μουσαμά, σε τέτοιο τρόπο ώστε το πραγματικό αντικείμενο να παρουσιάζεται ταυτόχρονα από διάφορες οπτικές γωνίες.  

Στη Σεζανική περίοδο του κυβισμού (1907-1909), η αναγωγή σε γεωμετρικά πρότυπα είναι δραστική. Παραλείπονται οι λεπτομέρειες των πραγμάτων και απαλείφεται κάθε έννοια πρακτικής λειτουργίας. Το χρώμα ανεβοκατεβαίνει σε μια εντυπωσιακά ασκητική κλίμακα, ενώ το φως δεν προέρχεται από μία σαφή πηγή και αλλάζει κατεύθυνση από επιφάνεια σε επιφάνεια πάνω στο ίδιο αντικείμενο. Στην απόδοση του χώρου εγκαταλείπεται η ενότητα της θέασης που είχε επιβάλλει η Αναγέννηση, προϋποθέτοντας ένα σταθερό σημείο για το θεατή, το οποίο υποτίθεται ότι κινείται και βλέπει το αντικείμενο από διαφορετικές πλευρές. Άρνηση του σταθερού σημείου θέασης και του ενιαίου φωτισμού σημαίνει, σπάσιμο της κλειστότητας, της ψευδαίσθησης που είχε πετύχει η κεντρική προοπτική, ταυτόχρονο τονισμό της περιεκτικότητας της κάθε φόρμας και απώλεια της βεβαιότητας του συνεχούς, εκτεινόμενου στο βάθος χώρου. Σταθερή μένει η πραγματικότητα της επιφάνειας.

Στον αναλυτικό κυβισμό (1909-1912) του Πικάσσο και του Μπράκ ξεχωρίζει μια πρώτη παραστατική υποπερίοδος, με έντονη την επίδραση του Σεζάν και της αφρικανικής τέχνης και μια δεύτερη φάση, κλασική ή ηρωική, κατά την οποία σημειώνεται μια αποφασιστική απομάκρυνση από τα πρότυπα της φυσικής πραγματικότητας. Αυτή είναι η λεγόμενη ερμητική περίοδος, που τα έργα γίνονται δυσανάγνωστα. Στον αναλυτικό κυβισμό παραμερίζονται τα τοπιογραφικά θέματα, στρέφονται κυρίως στην ανθρώπινη μορφή και τη νεκρή φύση. Η ανάλυση του αντικειμένου απελευθερώνει τη φόρμα και υποβαθμίζεται ο παράγοντας χρώμα. Καταστρέφεται η ενιαία σύλληψη του χώρου και το πλαίσιο του πίνακα. Ο ζωγράφος είναι σαν να κινείται γύρω από τα αντικείμενα, συγκρατεί αναλύοντας τα σημαντικότερα δεδομένα της μορφικής δομής τους και τα ανασυνθέτει με καθαρά αισθητική πλέον πρόθεση. 

Μετά την καταστροφή της ενιαίας σύλληψης του χώρου, ο Πικάσσο και ο Μπράκ, προχώρησαν στη διάλυση του συμπαγούς των αντικειμένων. Οι όγκοι κομματιάζονται και σκορπίζονται, έτσι βλέπουμε τις επιφάνειες από αδιαφανείς να γίνονται διάφανες και να χάνονται. Οι γραμμές παύουν να είναι μονοσήμαντες. Δεν ξεχωρίζεις που σταματούν τα αντικείμενα και που αρχίζει ο χώρος. Το φόντο είναι αφηρημένο και δεν επιτρέπει προσανατολισμό. Στο χρώμα διαφαίνεται η τάση προς τη μονοχρωμία. Το μορφικό λεξιλόγιο περιορίζεται, υπάρχουν μόνο ευθείες και καμπύλες. Η ψευδαίσθηση χάνεται, τα αντικείμενα δεν αναγνωρίζονται και γίνονται διφορούμενα.

Διαβάστε ολόκληρο το άρθρο